Este é a terceira parte dunha serie de seis ensaios feitos por unha selección transversal de destacados eruditos que fan unha revisión de cal é o lugar que debe ocupar o “Primeiro Testamento” na fe cristiá contemporánea. [Os editores]
Son un número máis nas estatísticas da “Xeración milenaria”. Chamada “a xeración ansiosa”, a maioría de nós estamos agoniados e experimentamos uns niveis de ansiedade que perturban o noso traballo que son o dobre da taxa media. Somos líderes nunha crise de saúde mental, nun mundo onde moitos pensan que a ansiedade vai, en termos xerais, en aumento.
Ata hai pouco, nunca me considerei unha persoa ansiosa. Pero máis tarde, nun só ano, rematei de escribir a miña tese de doutoramento en Inglaterra, tiven varios traballos a tempo parcial para pagar as facturas, rachei os ligamentos do xeonllo (coa miña muller embarazada de 36 semanas), fun pai por primeira vez, atopei un traballo académico, conseguín un visado de traballo, mudeime ao outro lado do Atlántico, atopei vivenda, completei o meu primeiro semestre de ensino e defendín a miña tese de doutoramento. De ningún xeito todo isto foi malo, nin foi a fin do mundo; algunhas destas cousas foron moi boas. Pero despois de todo, atopábame queimado e ansioso.
A miña historia non é única. Os lugares de traballo son cada vez máis móbiles, o que crea o risco de illamento e exceso de traballo. Aos mozos díselles que se muden a calquera lugar e que fagan o que sexa, pero a súa saúde mental está pagando o prezo. E iso sen falar de problemas máis serios como a adicción, o maltrato, as enfermidades crónicas, o desemprego, a falta de vivenda e moitos outros problemas que hoxe afectan a moita xente. Como resposta, xurdiu unha próspera industria do benestar, chea de terapeutas de Instagram, cans de terapia e xoguetes para aliviar o estrés. Como cristián, podes sentir tensión (e incluso sentimentos de culpa) cando un médico ou un libro de autoaxuda melloran a túa saúde mental máis que a lectura da Biblia.
Como alguén que buscou axuda profesional para a ansiedade, podo dicir que a miña propia recuperación sempre estivo enraizada na Biblia, especialmente nunha pasaxe do Antigo Testamento: “Non teñas medo, que estou contigo; non mires con medo, que eu son o teu Deus. Fortalecinte e axudeite, collinte coa miña destra vitoriosa”. (Isa. 41:10). Se aceptas a sabedoría dos medios de comunicación, ou incluso dalgúns líderes cristiáns, a miña liberación non podía acontecer deste xeito; non coa axuda dese seco e poeirento Antigo Testamento. Pero mentres outros mercan un cadaleito e recitan un eloxio para estes textos, eu atopo que están cheos de vida.
Afortunadamente, non son o único. Moitas das nosas cancións de adoración máis terapéuticas están repletas de referencias do Antigo Testamento, incluíndo “Raise a Hallelujah” [Levanto un aleluia] e “Blessed Be Your Name” [Bendito sexa o nome do Señor]. O galardoado libro de Fleming Rutledge “The Crucifixion” [A Crucifixión] sinala como as comunidades que soportan xeracións de marxinación atopan consolo nas historias do exilio e liberación do Antigo Testamento. Isto vese no discurso “I Have a Dream” [Teño un soño] de Martin Luther King Jr., no que King emprega temas do Antigo Testamento, incluída unha alusión ao salmo 30, para consolar a súa angustiada audiencia.
Os textos da Biblia, especialmente do Antigo Testamento, son antigos e foron escritos moito antes da nosa crise de saúde mental. Pero nin son irrelevantes para as nosas preocupacións nin son só un mero contexto histórico para o máis útil Novo Testamento. De feito, ao contar as historias de varias persoas e as súas experiencias máis duras, o Antigo Testamento non está desfasado: ofrece unha forma especial de terapia de grupo.
Aprendendo da Experiencia
A relevancia do Antigo Testamento para tratar a ansiedade comeza coa súa composición. É produto de ducias de autores ao longo de todo un milenio. Por iso, cataloga un impresionante número de acontecementos traumáticos; dende o asasinato de Abel e a opresión de Israel en Exipto ata a violación de Tamar e o exilio a Babilonia, por citar só algúns. O Novo Testamento é diferente neste senso. Está tan enfocado en certos temas e foi rematado con tanta rapidez que non se rexistran acontecementos similares do primeiro século como, por exemplo, a destrución do templo ou a erupción que arrasou Pompeia e que puido matar ducias dos primeiros cristiáns.
Imaxina que estás preto do sitio do World Trade Center o 11 de setembro de 2001. Que pensamentos e sentimentos experimentarías? Case todos os estadounidenses que viviron os ataques recordan onde estaban aquel fatídico día e o que sentiron ao ver as noticias amosar repetidamente o derrubamento dos edificios. As experiencias que dan consistencia aos textos do Antigo Testamento non son moi diferentes. Detrás de case todos os escritos do Antigo Testamento hai polo menos un acontecemento perturbador para toda a sociedade, dende desastres naturais ou invasións militares ata o exilio nacional ou escándalos políticos.
Non é de estrañar, entón, que o Antigo Testamento estea máis saturado que o Novo Testamento coa célebre frase bíblica “non temas”. Estes documentos destilan a sabedoría dos séculos, introducíndonos no consello dos anciáns máis vellos e dos sabios máis sabios para aprender o que significa confiar en Deus.
Mostrando Solidariedade
Un dos xeitos nos que o Antigo Testamento trae consolo aos que sofren ansiedade é pola súa dependencia de dous atractivos xéneros literarios. A primeira é a narrativa histórica, que se atopa en libros como a Xénese ou Xosué. A diferenza dalgúns perfís de redes sociais que están coidadosamente elaborados para presentar só o lado mais atractivo, emocionante e exitoso dunha persoa, estas narracións revelan unha imaxe máis completa. Os personaxes preséntanse cos seus logros e fraxilidades. Aí temos a Moisés, o orador medorento (Ex. 4:10); a Acaz, o monarca desesperado (2 Reis 16:7); e a Noemí, a sogra amargada (Rut 1:20-21). Estes personaxes eliminan o estigma da ansiedade e lembran que Deus traballa a través de persoas rotas.
Os Salmos complementan a narrativa presentando imaxes de persoas que responden á ansiedade. En lugar dun resumo ordenado e elaborado para compartir feitos pasados, a penetrante pregunta de David: “Por canto tempo aínda, Señor?” (Sal. 13:1), invítanos ao seu sufrimento activo e dános permiso para suplicar a Deus que remate tamén co noso sufrimento. Asaf expresa o inexpresable cando di que Deus só lle deu “un pan de pranto” (Sal. 80:5). O máis importante é que este grupo de voces humanas ofrece solucións teolóxicas: “O Señor está comigo: non teño cousa que temer; ¿que me poden facer os homes?” (Salmo 118:6). O conforto dos Salmos experimentase especialmente ao recordar que son cancións destinadas a ser cantadas e que son a Palabra inspirada de Deus. Isto significa, como Xoán Calvino sinalou, que cando cantamos os Salmos durante as tribulacións, é coma se o Espírito de Deus cantase a través de nós.
Por suposto, os textos do Antigo Testamento non sempre parecen un bo recurso para loitar contra a ansiedade. Hai momentos que semellan unha puñada literaria no estómago como, por exemplo, a profecía de Miqueas do xuízo sobre o pobo de Israel (Miq. 2:3-5) e historias de duras probas, como o momento no que Abraham case sacrifica a Isaac (Xen. 22:1-18). Lonxe de consolarnos, estes textos só aumentan a ansiedade. Pero se os lemos atentamente, descubrimos que cada historia é redentora porque a ansiedade é momentánea e pretende achegarnos mais preto de Deus con fe e esperanza. A intención do autor bíblico nunca é provocar constantemente medo nun crente ou arrebatar a súa fe nun Deus bo.
Facendo A Pregunta Existencial
Despois de compartir historias e ofrecer tranquilidade, os textos do Antigo Testamento adoitan presentar un reto: porás en practica a fe que profesas? Pode parecer banal, pero é exactamente o que necesitamos escoitar se a ansiedade é, polo menos en parte, o produto da nosa vontade: un hábito da mente que se pode contrarrestar. Cando estaba a visitar un profesional de terapia baseada nas fortalezas persoais, este era o tema que debatía constantemente comigo. “Non tes un Deus que é infinito no seu amor e coidado? Como se relaciona iso coa túa ansiedade?” Resulta incomodo que un non cristián insista na desconexión entre a túa ortodoxia e a túa ortopraxia, pero tiña razón. Non se pode repetir moitas veces a “Oración da Serenidade” sen que a liña “coraxe para cambiar as cousas que podo” deixe de ser unha afirmación para converterse nun imperativo.
O Antigo Testamento encaixa moi ben neste movemento dende a comodidade ao mandamento. Xosué díxolles aos israelitas que entrasen en Canaán con coraxe (Xos. 1:18). Os proverbios contrastan os malvados e os piadosos en función de como se relacionan co medo e a ansiedade: “O perverso foxe sen que ninguén o persiga, o xusto vai seguro coma un león” (Prov. 28:1). En Isaías, o profeta desafía a Acaz cando se preocupa pola ameaza da invasión militar: “Se non credes, non subsistiredes” (7:9).
É importante salientar que estas ordes non son emitidas por un Deus que nos apunta co seu dedo e que se distancia de nós cando nos vemos lanzados aos terrores da vida. Este Deus está sempre presente e, á vez que nos da a orde, xa está a camiñar connosco, levándonos por camiños que non podemos percorrer nós mesmos. Esta é a mensaxe do Salmo 23:4. “Se tiver de pasar por valgadas sombrizas, ningún mal temería, pois ti vas comigo” (Cursiva engadida). Esta tradución axúdanos a ver que Deus camiña connosco, non só cando nos achegamos á morte, senón en todos os momentos escuros da nosa vida. Sempre está aí.
Cando este Deus sempre presente nos pide que sexamos afoutos e valentes, atopamos un sorprendente paradigma para tratar a ansiedade. A vida de fe é difícil e require confiar en Deus máis alá do que os ollos poden ver. Pero unha vida de incredulidade é aínda máis difícil porque capitula ante o medo e perde de vista a Deus no pánico conseguinte. Sexa como sexa, este non é o proverbial caso da dúbida que despraza a fe. A dúbida é unha ferramenta para cuestionar os medos. É a propia ansiedade a que socava a fe. A nosa vocación como crentes con ansiedade é ver e apreciar a contradición entre a nosa ansiedade e o Deus que nos ama. Coa axuda doutras técnicas, e posiblemente de medicamentos, combatemos a ansiedade simplemente crendo en Deus.
Este desafío causou un impacto en min persoalmente. Son moi bo controlando a miña vida. Son capaz de prever esixencias, xestionar proxectos e perseverar. Planifico os meus días á hora (ás veces incluso máis polo miúdo) e traballo con outros, tanto se é a miña muller como se é un compañeiro de traballo, asegurándome de que estou cubrindo as miñas responsabilidades na casa e no traballo. Pero nos meus momentos máis escuros, especialmente cando estou canso, estou ansioso por cousas que nunca podo controlar. Desacóugome polos accidentes de avión, polo cancro, incluso por ter que interactuar con descoñecidos.
Se non os conteño, estes pensamentos convértense no ruído de fondo da miña vida. Polo tanto, hai graza en que se me diga que a miña ansiedade está a crear ilusións ou, segundo as palabras de Martiño Lutero —un teólogo que loitou coa ansiedade como ningún outro— a ansiedade é todo o que Satanás pode facernos agora, posto que o Señor “é forte torre: acóllese nel o xusto, e acouga seguro” (Prov. 18:10).
Terapia Trina
Mentres o Antigo Testamento reúne multitude de personaxes, dende profetas ata reis, que reflexionan sobre a súa loita coa fe e a ansiedade, aínda hai unha sensación de falta de completude. O seu consello humano só chega ata certo punto. Así, este coro de voces catapúltanos ata o consello de Deus mesmo. Deus apoia a Moisés coas pragas; Isaías entrega a palabra do Señor a Acaz; Noemí recibe unha resposta ás súas oracións. Estas voces humanas apuntan a unha solución divina. Aínda así, Xob grita: “non existe un árbitro entre nós, que pouse a súa man sobre entrambos” (Xob 9:33).
Aquí é onde entra en liza o Novo Testamento. Centrase no maior cataclismo da historia: a morte do Fillo de Deus, e en como os cataclismos do Antigo Testamento atopan a súa resolución nel. Pero o Novo Testamento nunca abandona o patrón de redención do Antigo Testamento, especialmente o conforto dun Deus que camiña connosco a través de “valgadas sombrizas”. A encarnación de Xesús naquela transcendente noite en Belén permite a Deus entrar máis plenamente no noso sufrimento, incluíndo a nosa enfermidade mental.
Cando Xesús chega a Xetsemaní, di que está fondamente angustiado e que morre “de tristura” (Mateo 26:38). Esta expresión deriva do termo grego lýp (pronunciado lupe), que se podería dicir que é a emoción máis temida na antigüidade. Algúns estudosos suxiren que é o equivalente á nosa noción de depresión. Era tan problemática que os estoicos, os filósofos gregos famosos por tratar de evitar emocións negativas, crían que non había cura para iso. Era un estado mental irremediable.
Mentres este Deus-home desesperado pendura da cruz, bota man —adiviñástelo— do Antigo Testamento. “Meu Deus, meu Deus, por que me abandonaches?” (Mateo 27:46; Salmo 22:1). Aquí entramos no misterio do Deus trino. Mentres Xesús expresa a súa angustia de morte, non podemos saber definitivamente o que lle dixo o Espírito Santo. Pero probablemente tivese que ver co contido do salmo que estaba recitando: “A súa posteridade hao servir e proclamará ó Señor polas xeracións. Cando veñan, cantarán a súa xustiza e as súas obras para os que nazan” (v. 31-32).
A nota final de esperanza e expectación do Salmo 22 presaxia a resurrección de Xesús e é un suceso que ten moitas máis implicacións das que podemos imaxinar. Se Xesús foi quen de ir aos lugares mentais máis escuros da mente humana en Xetsemaní e xurdir resucitado e reivindicado, nós tamén, por fe nel, seremos elevados a unha nova vida e unha nova psicoloxía. Esta constatación proporciona un gran estímulo para os ansiosos.
Para min, a ansiedade sempre foi unha sensación de fatalidade inminente. É difícil desfacerse dela e o desastre parece inevitable. Non hai sesión de asesoramento, nin sabio consello que a bloquee por completo. Pero na terapia do Pai, do Fillo e do Espírito Santo, hai unha promesa de que a nosa ansiedade rematará por desaparecer e esta perspectiva axúdanos a soportar as nosas vidas a miúdo ansiosas. Mellor aínda, a promesa prevé unha total liberación da ansiedade e de todas as enfermidades mentais cando recibamos novos corpos e nos levantemos para celebrar a vitoria de Cristo con mentes que só coñecen o “amor perfecto” de Deus, que “bota fóra todo temor”. (1 Xoán 4:18).
B.G. White é profesor adxunto de estudos bíblicos en The King’s College na cidade de Nova York e é membro do Center for Pastor Theologians.
Tradución: Ismael Arnoso Fernández
